Moet ik altijd eerst beter isoleren voor een warmtepomp? Nee, niet altijd!

In de media wordt de overgang naar een warmtepomp vrijwel altijd gekoppeld aan betere woningisolatie. Die verbinding is begrijpelijk, maar de strekking die (te) vaak blijft hangen klinkt ongeveer zo: “als je niet eerst je woning isoleert, begin maar niet aan een warmtepomp, want je krijgt het koud.” Die conclusie is te simpel, en dat is jammer, want het creëert het beeld dat aan de overstap naar een warmtepomp altijd een grote verbouwing voorafgaat. Dit ontmoedigt ook een grote groep woningbezitters waarvoor dit niet geldt.

Want niet in iedere woning is eerst betere woningisolatie vereist. Woningen van ná 2000 met energielabel A of B zijn meestal nu al ‘warmtepomp-ready’. En zelfs voor oudere woningen, met een energielabel C of hoger, kun je wel degelijk met enige nuance kijken naar ‘betere woningisolatie’ als keiharde voorwaarde voor een warmtepomp. De tussenstap ‘hybride’ verdient daarin aandacht. Er zijn meer routes naar het doel. Wat dat doel kan zijn, en welke rol woningisolatie daarin speelt, leggen we hieronder aan je uit.

Doel 1: een warm huis houden en CO2-uitstoot verminderen

Het minimale doel voor iedereen (!) is dat de woning ook met een warmtepomp in de winter lekker warm blijft, zoals de trouwe cv-ketel dat ook jaren deed. Als op dit moment de radiatoren in jouw woning een watertemperatuur gebruiken van rond 75C, en ze de woning niet warm krijgen bij een watertemperatuur onder 55C, dan is inderdaad écht eerst betere isolatie nodig. Een warmtepomp kan namelijk het water niet opwarmen boven 55C. Als je in dit voorbeeldhuis tóch alleen een warmtepomp zou installeren, zonder extra radiatoren of isolatie, dan krijg je de woning niet meer warm. Dat wil niemand.

Maar voor iedereen die met de huidige isolatie zijn woning wél warm krijgt met 55C aanvoertemperatuur, is de warmtepomp (ook zonder extra isolatie) een realistische optie. Het effect is dat je minder (of zelfs geen) aardgas verbruikt voor de verwarming, en daarmee direct jouw uitstoot van CO2 terugbrengt. Die vermindering van uitstoot veronderstelt dan wél dat je de elektriciteit voor de warmtepomp zelf duurzaam opwekt of ‘groen’ inkoopt. Anders wordt de CO2 alleen op een andere plek (een elektriciteitscentrale) de lucht in geblazen. Jouw lokale oplossing draagt dan nog niet bij aan een duurzamere wereld.

Doel 2: energie besparen (voor jezelf en de wereld)

Minder of helemaal geen aardgas verbruiken en (nog steeds) een warm huis is een goed startpunt, maar de warmtepomp gebruikt zelf (nogal wat) elektriciteit. En ook elektriciteit komt niet gratis uit het stopcontact. Wil je daarom –naast gas– aan het einde van de maand ook euro’s besparen, dan is het vaak nodig om de zogeheten ‘warmtevraag’ van de woning te verlagen. Als jouw woning minder warmte verliest, hoeft de warmtepomp minder warmte te maken, en wordt het elektriciteitsverbruik van de warmtepomp lager. Woningisolatie speelt daardoor een grote rol in de besparing en de terugverdientijd van een warmtepomp.

Isoleren = de stop in het bad plaatsen

Want warmte die je niet gebruikt, hoef je ook niet op te wekken. Niemand probeert een bad met water te vullen als de stop er niet (goed) in zit. Water dat onnodig in het afvoerputje verdwijnt, vindt (vrijwel) iedereen verspilling. Op deze manier zou je ook naar het verduurzamen van je huis kunnen kijken. Als je begint met isolatie, plaats je ‘de stop goed in het bad’ en voorkom je dat onnodig energie wegstroomt. Of je nu een warmtepomp of cv-ketel hebt; voor beide geldt dat minder warmteverlies altijd leidt tot lagere energiekosten. Om die reden wordt als basisregel altijd gesteld dat je zou moeten beginnen met isoleren.

Isoleren heeft twee grote voordelen voor een warmtepomp

Het resultaat van betere woningisolatie heeft bij een warmtepomp 2 grote voordelen. De eerste is dat ‘de warmtefabriek’ in jouw woning minder warmte hoeft te maken en daardoor kan draaien op een motor (lees: warmtepomp) met minder vermogen. Die kleinere warmtepomp is goedkoper in aanschaf en heeft elke dag een lager verbruik, omdat betere isolatie (al dan niet gecombineerd met extra radiatoren) ervoor zorgt dat de watertemperatuur in de verwarming omlaag kan. Hierdoor gaat de efficiëntie van de warmtepomp (COP) omhoog en het stroomverbruik omlaag. Feit is natuurlijk wél dat het aanbrengen van extra isolatie een extra investering vraagt, bovenop de warmtepomp.

Isolatie is cruciaal voor een betaalbare warmtetransitie 

Maar er is meer. Door goede woningisolatie verlaag je niet alleen diréct jouw energierekening. Door het terugdringen van de warmtevraag houden we de warmtetransitie ook op een grotere (nationale) schaal betaalbaar. Waarom is ook dat een belangrijke overweging? Nou, ook de investeringen in onze nationale energie-infrastructuur worden uiteindelijk indirect verhaald via jouw energierekening. Dat zit zo.

Als ‘de hele buurt’ straks overschakelt op een warmtepomp, dan heeft dat twee effecten buiten jouw eigen woning. Ten eerste moet de benodigde extra stroom van al die nieuwe warmtepompen ergens duurzaam worden opgewekt met bijv. windmolens of zonnepanelen. Daarnaast moeten we aannemen dat die windmolens vaak niet in jouw eigen achtertuin staan. Ook heeft niet iedereen voldoende zonnepanelen om het hele jaar in zijn eigen stroombehoefte te voorzien. Die extra stroom(vraag) moet dus getransporteerd worden richting jouw woning. Ons stroomnetwerk is daar nu nog niet klaar voor. Zowel de opwek als het transport van al die extra elektriciteit vragen dus om investeringen. Als iedere woning voor zijn verwarming niet meer stroom gebruikt dan noodzakelijk, dan scheelt dat simpel gezegd onder de streep in het aantal nieuwe windmolens en de verzwaring van ons stroomnetwerk.  Daar hebben we allemaal baat bij.

Transities loopt niet ‘smooth’ van A naar B:  alternatieve routes zijn nodig

Dus ja, voor het eindplaatje van de warmtetransitie op nationale schaal begin je met isolatie, omdat dit de warmtevraag terugbrengt. Zo worden onnodige investeringen voorkomen in netwerkverzwaringen, te grote warmtepompen en te grote aantallen windmolens en zonneparken. Iedereen ziet dat de omgekeerde route (de elektrische infrastructuur aanleggen op de huidige warmtevraag en die pas daarna reduceren) op nationale schaal geen hout snijdt. Voor individuele woningen ligt het echter wel iets genuanceerder.

Hybride warmtepompen als tussenstap

Een hybride warmtepomp is bijvoorbeeld een interessante route voor woningen zonder A- of B-label die wel willen verduurzamen, maar waarin een ambitie om de woning volledig ‘gasloos’ te maken een te grote en kostbare verbouwing oplevert. Daarin kan deze ‘tussenstap’ uitkomst bieden. Een hybride warmtepomp werkt namelijk samen met de bestaande cv-ketel. De laatstgenoemde zorgt dat op koude dagen de watertemperatuur in de radiatoren tóch boven 55C komt. Hierdoor wordt het nooit koud in huis. De warmtepomp zorgt zo in circa 80% van de tijd voor de warmte, en wordt in 20% bijgestaan door de cv-ketel.

Niet helemaal gasloos, maar wel tot 80% minder gas

Hierdoor gaat de woning niet helemaal van het gas, maar bespaar je wel tot 80% op het gasverbruik zonder de voorliggende stappen van isolatie. Omdat de cv-ketel een deel van het vermogen levert is het vermogen van de warmtepomp kleiner en is de aanschaf goedkoper. De lagere prijs en kleinere opgave maken het voor meer mensen haalbaar. Na de installatie van de hybride opstelling kan later worden besloten om de woning alsnog beter te isoleren, zodat de cv-ketel op termijn overbodig wordt, en de warmtepomp wel de volledige warmteopwekking voor zijn rekening neemt. Je hebt zo dus wel degelijk een keuze in de volgorde.

Warmtepompboilers passen in (bijna) iedere woning

Een tweede interessante alternatieve route is de plaatsing van een warmtepompboiler. Want behalve warm water voor de radiatoren, gebruikt de cv-ketel nu ook aardgas om douchewater te maken. In iedere woning kan zonder aanvullende isolatie dit zogeheten ‘warme tapwater’ worden gemaakt met een warmtepomp, wat per gezinslid ongeveer 100m3 per jaar aan aardgas bespaart. Dus al woon je in een kasteel uit 1325, je kan wel degelijk aan de slag met het reduceren van je gasverbruik via een warmtepomp zonder eerst de kieren rond de ophaalbrug te laten isoleren.

Samengevat: isolatie is ‘no-regret’, maar niet altijd een voorwaarde

Om de warmtetransitie voor jezelf en Nederland betaalbaar te houden is het terugbrengen van de warmtevraag door betere woningisolatie van het grootste belang. Woningisolatie is ‘no-regret’, en levert altijd een besparing op. Dat betekent echter niet dat in iedere woning altijd eerst een isolatieverbouwing nodig is, voordat met een warmtepomp op gas kan worden bespaard. Bij woningen met A- of B-label zijn vaak (vrijwel) geen aanpassingen nodig. En ook voor woningen die alleen via ingrijpende en kostbare verbouwingen helemaal gasloos kunnen worden gemaakt, zijn met hybride warmtepompen en warmtepompboilers wel degelijk interessante alternatieven beschikbaar. Het doel van dit artikel is om nuance toe te voegen aan het beeld dat altijd eerst geïsoleerd moet worden, omdat deze opgave woningbezitters anders weerhoudt van interessante en laagdrempelige vervolgstappen.